De verschillen in het (nationale) wettelijke huwelijksvermogensrechtelijke stelsel

Auteur: mr. Branko Reumkens, partner/notaris bij LexQuire Notarissen en docent (internationaal) personen- en familierecht (branko.reumkens@lexquirenotarissen.nl) In het rechtsverkeer is het van groot belang om duidelijk te weten welk huwelijksvermogensrechtelijk systeem op een stel van toepassing is. In onderstaand artikel wordt ondermeer ingegaan op de verschillen tussen de Duitse gemeenschap van aanwinsten en de Nederlandse gemeenschap van goederen. En op het verschil tussen het woonplaatsbeginsel en het nationaliteitsbeginsel. Waarom is het verstandig een rechtskeuze te maken, ook in eenvoudige situaties? Ja ich will...... Frank en Anni, beide van Duitse nationaliteit, willen graag samen verder en zijn derhalve al enige tijd op zoek naar hun droomhuis. De woningprijzen in Aken zijn onbetaalbaar. Drie kilometer over de grens hebben zij hun droomhuis gevonden. De woning ligt in Vaals (Nederland). Zij hebben echter geen enkel voorbehoud omdat reeds enkele vrienden in Vaals wonen en het er aldaar prettig wonen vinden. Verder sluit het openbaar vervoer prima aan op het Duitse openbare vervoer en is het centrum van Aken binnen vijf kilometer gelegen. De woning wordt gekocht en Frank en Anni gaan een zonnige toekomst tegemoet. Tijdens een borrel op zijn werk verneemt Frank dat door te trouwen met Anni alle juridische en fiscale problemen in een keer zijn opgelost. Frank trekt de stoute schoenen aan en vraagt zijn Anni ten huwelijk. Op 22 februari 2022 trouwen zij te Aken. Een veel voorkomend praktijkvoorbeeld. Voor de juristen onder ons nu de vraag onder welk huwelijksvermogensrechtelijk systeem Frank en Anni gehuwd zijn. Deze vraagstelling zal onder meer aan de orde komen bij echtscheiding dan wel bij een overlijden van Frank en/of Anni. Velen zullen denken het Duitse recht. Immers, het betreft twee Duitsers en hun huwelijk is toch voltrokken te Aken, Duitsland. Probleem? Ik kan mij voorstellen dat enkele lezers nu zullen denken: is dit nu zo&rsquo;n groot probleem? Het is derhalve goed om - in deze casus - in te &ldquo;zoomen&rdquo; op de verschillen in het (nationale) wettelijke huwelijksvermogensrechtelijke stelsel. Het Duitse huwelijksvermogensrechtelijke stelsel: Het wettelijk huwelijksvermogensstelsel is dat van gemeenschap van aanwinsten. Dit komt in feite neer op een scheiding van goederen. Noch de goederen van de man, noch die van de vrouw worden het gemeenschappelijk vermogen van de echtgenoten (paragraaf 1363, lid 2 BGB). Dezelfde regel is van toepassing voor de goederen die een echtgenoot verkrijgt na het aangaan van het huwelijk. Indien de goederen van de echtgenoten tijdens het huwelijk echter toenemen, dan wordt dit gelijk verdeeld bij de ontbinding van het huwelijksvermogensstelsel, in het bijzonder als gevolg van een echtscheiding of het overlijden van een van beide echtgenoten. Over het algemeen worden de echtgenoten niet beperkt in het beheer van hun goederen en zijn zij niet aansprakelijk voor schulden van de andere echtgenoot. Het Nederlandse huwelijksvermogensrechtelijke stelsel: Per 1 januari 2018 geldt in Nederland een beperkte gemeenschap van goederen, waarbij de bezittingen en de daaraan verbonden schulden verworven tijdens het huwelijk tot de gemeenschap behoren (zie art. 1:94 BW). Niet tot de gemeenschap behoren onder andere goederen krachtens erfrecht of schenking verkregen, rechten op pensioen en nabestaandenpensioen vallende onder de Wet verevening pensioenrechten bij scheiding. Ook behoren tot de gemeenschap goederen die de echtgenoten (bijvoorbeeld als samenwonenden) al gezamenlijk bezaten voorafgaande aan het huwelijk. Voor het rechtsverkeer is het zeer van belang om duidelijkheid te verkrijgen welk huwelijksvermogensrechtelijk systeem in deze van toepassing zal zijn. Europese inmenging Binnen de Europese Unie is bovenstaande materie een belangrijk aandachtspunt. Immers, een van de kernwaarden (zie: artikel 2 van het Verdrag van Lissabon) is de &ldquo;vrijheid van beweging&rdquo;. De vrijheid van beweging geeft burgers het recht om overal in de EU te reizen en te wonen. Individuele vrijheden, zoals de eerbiediging van het priv&eacute;leven en de vrijheid van denken, godsdienst, vergadering, meningsuiting en informatie worden beschermd door het Handvest van de grondrechten van de EU. Zonder een duidelijke Europese regulering zou immers het internationale privaatrecht een rol spelen op de vraag welk huwelijksvermogensrechtelijk systeem van toepassing zal zijn. Problematisch is alsdan dat ieder land zijn eigen (nationale) regels van internationaal privaatrecht zal toepassen. Dit kan leiden tot conflicten daar bijvoorbeeld het internationale privaatrecht van de ene lidstaat zou kunnen &ldquo;aanhaken&rdquo; bij het recht van de nationaliteit van de echtgenoten (zogenaamd nationaliteitsland) en een andere lidstaat bij het recht van de woonplaats van de echtgenoten (zogenaamd woonplaatsland). De plaats alwaar het huwelijk wordt voltrokken speelt geen rol van betekenis bij de vraag welk huwelijksvermogensrecht van toepassing zal zijn. Aan dit laatste punt (de plaats waar het huwelijk wordt voltrokken) wordt echter op de &ldquo;werkvloer&rdquo; veel belang gehecht. Tijdens de bijeenkomst in Tampere op 15 en 16 oktober 1999 heeft de Europese Raad het beginsel goedgekeurd dat de wederzijdse erkenning van vonnissen en andere beslissingen van rechterlijke instanties de hoeksteen van de justiti&euml;le samenwerking in burgerlijke zaken binnen de Unie vormt, en de Raad en de Commissie verzocht een programma van maatregelen ter uitvoering van dit beginsel vast te stellen. De Commissie en de Raad hebben op 30 november 2000 een gemeenschappelijk programma betreffende maatregelen voor de uitvoering van het beginsel van wederzijdse erkenning van beslissingen in burgerlijke en handelszaken aangenomen. In dat programma worden maatregelen ter harmonisatie van het conflictenrecht aangemerkt als maatregelen die de wederzijdse erkenning van beslissingen vergemakkelijken. Tevens wordt voorzien in het opstellen van een instrument inzake huwelijksvermogensstelsels. De Europese Raad, op 4 en 5 november 2004 te Brussel bijeen, heeft een nieuw programma aangenomen: &bdquo;Het Haags Programma - Versterking van vrijheid, veiligheid en recht in de Europese Unie&rdquo;. In dat programma verzocht de Raad de Commissie een groenboek in te dienen over het conflictenrecht inzake huwelijksvermogensregimes, met inbegrip van de kwestie van de bevoegdheid en de wederzijdse erkenning. In het programma wordt eveneens beklemtoond dat er een instrument op dit gebied moest worden aangenomen. Op 17 juli 2006 heeft de Commissie een groenboek aangenomen over collisieregels op het gebied van huwelijksvermogensstelsels, met inbegrip van de kwestie van de rechterlijke bevoegdheid en van de wederzijdse erkenning. Dit groenboek was het startsein voor een brede raadpleging over de problemen waarmee paren te maken krijgen bij de vereffening van hun gemeenschappelijk vermogen in een Europese context, en over de beschikbare rechtsmiddelen. Tijdens zijn bijeenkomst van 10 en 11 december 2009 te Brussel heeft de Europese Raad een nieuw meerjarenprogramma aangenomen, &bdquo;Het programma van Stockholm - Een open en veilig Europa ten dienste en ter bescherming van de burger&rdquo;. In dat programma overwoog de Europese Raad dat wederzijdse erkenning moet worden uitgebreid tot gebieden waarop dit beginsel nog niet van toepassing is, maar die van groot belang zijn voor het dagelijks leven, zoals het huwelijksvermogensrecht, waarbij tegelijkertijd rekening dient te worden gehouden met de rechtsstelsels van de lidstaten, waaronder de openbare orde, en de nationale tradities op dit gebied. In het &bdquo;Verslag over het EU-burgerschap 2010: het wegnemen van belemmeringen voor de rechten van EU-burgers&rdquo;, dat op 27 oktober 2010 is aangenomen, kondigde de Commissie de aanneming aan van een voorstel voor wetgeving dat de belemmeringen voor het vrije personenverkeer, met name de problemen die paren ondervinden bij het beheer of de verdeling van hun vermogen, wegneemt. Op 16 maart 2011 nam de Commissie een voorstel aan voor een verordening van de Raad betreffende de bevoegdheid, het toepasselijke recht en de erkenning en tenuitvoerlegging van beslissingen op het gebied van huwelijksvermogensstelsels, alsmede een voorstel voor een verordening van de Raad betreffende de bevoegdheid, het toepasselijke recht en de erkenning en tenuitvoerlegging van beslissingen op het gebied van de vermogensrechtelijke gevolgen van geregistreerde partnerschappen. Zoals te lezen een langdurig en een moeizaam proces. De reden voor deze vertraging is gelegen in het feit dat enkele lidstaten de angst hadden dat door aansluiting/instemming met deze nieuwe verordening het &ldquo;traditionele&rdquo; huwelijk onder druk zou komen te staan. Met name enkele Oost-Europese landen (zoals bijvoorbeeld Polen) hadden namelijk de angst dat het in vele landen gangbare &ldquo;open huwelijk&rdquo; (dus ook mogelijk tussen personen van gelijk geslacht) zou kunnen &ldquo;overwaaien&rdquo;. Bij het erfrecht speelden deze sentimenten niet dan wel veel minder, zodat deze lidstaten wel instemden met de Erfrechtverordening (Verordening (EU) Nr. 650/2012), echter niet met deze voorstellen. De Raad concludeerde op zijn bijeenkomst van 3 december 2015 derhalve dat geen unanimiteit kon worden bereikt voor de vaststelling van de voorstellen voor verordeningen betreffende huwelijksvermogensstelsels en de vermogensrechtelijke gevolgen van geregistreerde partnerschappen, en dat derhalve de samenwerkingsdoelstellingen op dit gebied niet binnen een redelijke termijn door de Unie in haar geheel konden worden bereikt. Voor enkele lidstaten leidde het mislukken tot een onbevredigd gevoel. Van december 2015 tot en met februari 2016 hebben Belgi&euml;, Bulgarije, Tsjechi&euml;, Duitsland, Griekenland, Spanje, Frankrijk, Kroati&euml;, Itali&euml;, Luxemburg, Malta, Nederland, Oostenrijk, Portugal, Sloveni&euml;, Finland en Zweden verzoeken aan de Commissie gericht waarin zij te kennen gaven dat zij onderling nauwere samenwerking wensten aan te gaan op het gebied van vermogensstelsels van internationale paren en met name van de bevoegdheid, het toepasselijke recht en de erkenning en tenuitvoerlegging van beslissingen op het gebied van huwelijksvermogensstelsels en de bevoegdheid, het toepasselijke recht en de erkenning en tenuitvoerlegging van beslissingen op het gebied van de vermogensrechtelijke gevolgen van geregistreerde partnerschappen, en waarbij zij de Commissie verzochten aan de Raad een voorstel in die zin voor te leggen. In maart 2016 heeft Cyprus bij brief aan de Commissie zijn wens te kennen gegeven aan de totstandbrenging van de nauwere samenwerking deel te nemen; Cyprus heeft deze wens vervolgens herhaald tijdens de werkzaamheden van de Raad. Op 9 juni 2016 heeft de Raad Besluit (EU) 2016/954 vastgesteld waarbij machtiging wordt verleend voor deze nauwere samenwerking. Overeenkomstig artikel 328, lid 1, VWEU (Verdrag betreffende Werking Europese Unie) dient nauwere samenwerking open te staan voor alle lidstaten op het moment waarop zij wordt aangegaan, mits de deelnemingsvoorwaarden worden nageleefd die eventueel zijn vastgesteld bij het besluit waarbij toestemming wordt verleend. Deelneming op een later tijdstip dient steeds mogelijk te blijven, mits, naast de genoemde voorwaarden, de in dit kader reeds vastgestelde handelingen worden nageleefd. De Commissie en de aan een nauwere samenwerking deelnemende lidstaten dienen erop toe te zien dat de deelneming van zo veel mogelijk lidstaten wordt bevorderd. Deze verordening dient alleen in al haar onderdelen verbindend en rechtstreeks toepasselijk te zijn in de lidstaten die deelnemen aan de nauwere samenwerking op het gebied van de rechterlijke bevoegdheid, het toepasselijke recht en de erkenning en tenuitvoerlegging van beslissingen inzake de vermogensstelsels van internationale paren, met name zowel huwelijksvermogensstelsels als de vermogensrechtelijke gevolgen van geregistreerde partnerschappen, overeenkomstig Besluit (EU) 2016/954 of overeenkomstig een krachtens artikel 331, lid 1, tweede of derde alinea, VWEU vastgesteld besluit. Het belang om deze materie goed te regelen was voor deze lidstaten van zo&rsquo;n groot belang dat zij over de procedure van &ldquo;nauwere samenwerking&rdquo; de verordening (Verordening (EU) 2016/1103 &ndash; tot uitvoering van de nauwere samenwerking op het gebied van de bevoegdheid, het toepasselijke recht en de erkenning en tenuitvoerlegging van beslissingen inzake de vermogensstelsels van internationale paren, met name zowel huwelijksvermogensstelsels als de vermogensrechtelijke gevolgen van geregistreerde partnerschappen) tot stand hebben gebracht. Het belang van bovenstaande beschrijving van de totstandkoming van de verordening is gelegen in het feit dat u zich goed dient te beseffen dat deze verordening niet van toepassing zal zijn binnen de hele Europese Unie. Zij is slechts door een aantal (hierboven genoemde) lidstaten aangenomen en aldaar van toepassing. Voor de betrokken lidstaten zal zij gelden als het internationale privaatrecht welk een antwoord zal geven op de vraag welk huwelijksvermogensrechtelijk systeem van toepassing zal zijn op een internationaal huwelijk. Toepassingsgebied verordening 2016/1103 Zoals hierboven beschreven dient allereerst in aanmerking te worden genomen dat deze verordening niet van toepassing is in alle lidstaten. Aangaande het materi&euml;le toepassingsgebied geeft de verordening een duidelijk antwoord in preambule 18: Het toepassingsgebied van deze verordening dient alle civielrechtelijke aspecten van huwelijksvermogensstelsels te bestrijken, zowel het dagelijkse beheer van het huwelijksvermogen van de echtgenoten als de vereffening van dat vermogen, in het bijzonder ten gevolge van scheiding of overlijden van een van de echtgenoten. Voor de toepassing van deze verordening dient &bdquo;huwelijksvermogensstelsel&rdquo; te worden opgevat als een autonoom begrip, waaronder niet alleen de regels moeten worden verstaan waarvan de echtgenoten niet mogen afwijken, maar ook die welke de echtgenoten volgens het toepasselijke recht vrij kunnen overeenkomen, en de eventuele standaardregels van het toepasselijke recht. Het omvat, naast de door bepaalde nationale rechtsstelsels opgestelde specifieke en op het huwelijk toegespitste vermogensrechtelijke regelingen, ook de regeling van het vermogensrecht tussen de echtgenoten onderling en jegens derden die rechtstreeks volgt uit de sluiting of de ontbinding van het huwelijk. Vervolgens is dit ook zeer duidelijk weergegeven in artikel 1 van de verordening: Deze verordening is van toepassing op huwelijksvermogensstelsels. Zij is niet van toepassing op fiscale zaken, douanezaken en bestuursrechtelijke zaken. Deze verordening is niet van toepassing op: de handelingsbevoegdheid van de echtgenoten, het bestaan, de geldigheid of de erkenning van een huwelijk, onderhoudsverplichtingen, de erfopvolging van een overleden echtgenoot, de sociale zekerheid, in het geval van echtscheiding, scheiding van tafel en bed of nietigverklaring van het huwelijk, de aanspraak op overgang tussen de echtgenoten van rechten op ouderdoms- of invaliditeitspensioen die gedurende het huwelijk zijn verworven en gedurende het huwelijk niet tot pensioeninkomen hebben geleid, of de aanpassing van dergelijke rechten, de aard van de zakelijke rechten die rusten op vermogensbestanddelen, en de inschrijving van rechten op onroerende en roerende zaken in een register, met inbegrip van de wettelijke voorschriften voor de inschrijving en de rechtsgevolgen van de inschrijving of van het achterwege blijven daarvan. De verordening bevat geen definitie van &ldquo;huwelijk&rdquo;. Dit begrip wordt in het nationale recht van lidstaten gedefinieerd! Het antwoord op de vraag van het bestaan, de geldigheid en de erkenning van een huwelijk dient gevonden te worden in het nationale recht van de lidstaten. Aangaande het temporele toepassingsgebied is van belang te weten dat de verordening van toepassing is met ingang van 29 januari 2019. Toepasselijk recht De Europese Wetgever spreekt zich wederom heel uitdrukkelijk uit voor de rechtskeuze welke haar burgers mogen maken. Dit blijkt heel duidelijk uit artikel 22 lid 1 van de verordening: Artikel 22 Rechtskeuze De echtgenoten of toekomstige echtgenoten kunnen overeenkomen om te bepalen welk recht op hun huwelijksvermogensstelsel van toepassing is of om hun keuze te wijzigen, mits het om het recht van een van de volgende staten gaat: Het recht van de staat waar, op het tijdstip van sluiting van de overeenkomst, zich de gewone verblijfplaats van een of beide echtgenoten of toekomstige echtgenoten bevindt, of het recht van een staat waarvan een van de echtgenoten of toekomstige echtgenoten op het tijdstip van sluiting van de overeenkomst de nationaliteit heeft. Conclusie is dat - in casu - Frank en Anni een rechtskeuze kunnen maken voor het van toepassing zijnde huwelijksvermogensrecht. Zij mogen derhalve kiezen voor het recht van hun gewone verblijfplaats (Nederland) of het recht van hun nationaliteit (Duitsland). Deze rechtskeuze dient gemaakt te worden in door hen op te maken huwelijksvoorwaarden (zie artikel 23 van de verordening). Het is mogelijk deze keuze &ldquo;staande&rdquo; huwelijk te maken. Hoofdregel is dat het door deze rechtskeuze aangewezen toepasselijke recht slechts gevolgen heeft voor de toekomst (zie artikel 22 lid 2 verordening). Er bestaat echter de mogelijkheid dat Frank en Anni anders overeenkomen. Zij kunnen namelijk overeenkomen dat hun rechtskeuze &ldquo;terugwerkende kracht&rdquo; bezit. Dit wil zeggen dat vanaf de dag van hun huwelijksvoltrekking het huwelijksvermogensrechtelijke regime werd &ldquo;beheerst&rdquo; door het gekozen recht. Lid 3 van artikel 22 geeft in een dergelijke situatie natuurlijk wel derdenbescherming. Een wijziging met terugwerkende kracht laat de rechten van derden onverlet. Interessanter wordt het op het moment dat Frank en Anni geen rechtskeuze hebben gemaakt aangaande het toepasselijke recht. Het antwoord op de vraag welk huwelijksvermogensrechtelijk regime van toepassing is wordt alsdan beantwoord door artikel 26 lid 1 van de verordening: Artikel 26 Toepasselijk recht bij gebreke van een rechtskeuze door de partijen Bij gebreke van een rechtskeuzeovereenkomst overeenkomstig artikel 22, is op het huwelijksvermogensstelsel het recht van toepassing van de staat: waar de echtgenoten na de huwelijkssluiting hun eerste gewone gemeenschappelijke verblijfplaats hebben, of, bij gebreke daarvan, waarvan beide echtgenoten op het tijdstip van de huwelijkssluiting de nationaliteit bezitten, of, bij gebreke daarvan, waarmee de echtgenoten samen op het tijdstip van de huwelijkssluiting de nauwste band hebben, met inachtneming van alle omstandigheden. Duidelijk heeft de Europese Wetgever gekozen voor het woonplaatsbeginsel. De eerste gemeenschappelijke gewone verblijfplaats van de echtgenoten kort na huwelijkssluiting vormt het eerste criterium. Ik kan mij goed voorstellen dat dit voor Frank en Anni als een verrassing zal voelen. Immers beiden hebben de Duitse nationaliteit, trouwen in Duitsland en hebben meer &ldquo;binding&rdquo; met Duitsland (werk etc.) dan met Nederland. Op deze &ldquo;hoofdregel&rdquo; bestaat een uitzondering. Deze is opgenomen in lid 3 van artikel 26: Bij wijze van uitzondering kan de rechterlijke instantie die bevoegd is om te beslissen in zaken betreffende het huwelijksvermogensstelsel, op verzoek van een van de echtgenoten beslissen dat het recht van een andere staat dan de staat waarvan het recht uit hoofde van lid 1, onder a), van toepassing is, op het huwelijksvermogensstelsel van toepassing is, op voorwaarde dat de verzoeker aantoont dat: De echtgenoten in die andere staat hun laatste gemeenschappelijke verblijfplaats hadden gedurende een beduidend langere periode dan in de in lid 1, onder a), bedoelde staat, en beide echtgenoten zich hebben verlaten op het recht van die andere staat bij het regelen of plannen van hun vermogensrechtelijke betrekkingen. Het recht van die andere staat is van toepassing vanaf de huwelijkssluiting, tenzij &eacute;&eacute;n echtgenoot het daar niet mee eens is. In dat geval sorteert het recht van die andere staat effect vanaf het tijdstip van vestiging op de laatste gemeenschappelijke gewone verblijfplaats in die staat. De toepassing van het recht van de andere staat laat de rechten die derden ontlenen aan het op grond van lid 1, onder a), toepasselijke recht onverlet. Dit lid is niet van toepassing wanneer de echtgenoten huwelijkse voorwaarden hebben gemaakt v&oacute;&oacute;r het tijdstip van vestiging op de laatste gemeenschappelijke gewone verblijfplaats in die andere staat. Concreet kan deze uitzondering van toepassing zijn op het moment dat Frank en Anni - na twee jaren in Nederland gewoond te hebben (na huwelijkssluiting) - verhuizen naar Aken. Mocht in deze situatie na een aantal jaren een echtscheiding worden gevraagd (bijvoorbeeld in Duitsland) dan kan deze uitzondering van toepassing zijn. Echter, deze bepaling geeft ruimte voor advocaten. Immers, wat dient verstaan te worden onder &ldquo;een beduidend langere periode&rdquo; en hoe kan worden bewezen dat partijen zich hebben verlaten op het recht van die andere staat. Mijns inziens zal deze uitzondering nog tot enige jurisprudentie leiden. Conclusie Wederom hebben (enkele) lidstaten van de Europese Unie - mijns inziens - een belangrijke stap genomen. Een van de interne doelstellingen van de Unie is opnieuw bereikt. De Europese wetgever geeft dit letterlijk weer in preambule 43 van de verordening: (43) Om burgers met volledige rechtszekerheid te laten profiteren van de voordelen van de interne markt, dient deze verordening het hun mogelijk te maken van tevoren het recht te kennen dat op hun huwelijksvermogensstelsel van toepassing zal zijn. Daarom dienen geharmoniseerde collisieregels te worden vastgesteld om tegenstrijdige uitkomsten te voorkomen. De hoofdregel moet ervoor zorgen dat het huwelijksvermogensstelsel op voorzienbare wijze wordt beheerst door een recht waarmee het nauw verbonden is. Dat recht moet, ter wille van de rechtszekerheid en om versnippering van het huwelijksvermogensstelsel te voorkomen, het stelsel in zijn geheel beheersen, dat wil zeggen alle vermogensbestanddelen die eronder vallen, ongeacht hun aard en ongeacht de vraag of deze zich in een andere lidstaat dan wel in een derde staat bevinden. Frank en Anni hebben derhalve de mogelijkheid om duidelijkheid te verkrijgen. Het is wel absoluut te adviseren dat zij zich uitspreken door het maken van een rechtskeuze. Dit zal enige paren wel &ldquo;bevreemden&rdquo; daar zij alsdan huwelijksvoorwaarden dienen op te stellen. Echter, door de rechtskeuze bestaat er enerzijds duidelijkheid voor derden aangaande het van toepassing zijnde systeem en anderzijds voor de echtgenoten zelf. Bij een eventuele echtscheiding, aansprakelijkheid (denk aan beslag of faillissement) of overlijden geldt alsdan duidelijkheid aangaande het huwelijksvermogensrechtelijke systeem. Wordt vervolgd...